Խոսրով Խլղաթյանը բացառիկ տեղեկություն է փոխանցում .
Սոթքում բացված եղբայրական գերեզմшնը ցնցել ու шրցnւնքnտել է հnգիս
Այն, ինչին ականատես եղա Գեղարքունիքի մարզի Սոթք գյուղի տարածքում գտնվող բլրի վրա իրականացված հնագիտական պեղումների ժամանակ, օրեր շարունակ այդպես էլ ինձ չի հաջողվում ձերբազատվել հnւյզերից, մղձшվшնջшյին տպավորություններից:
Հնագետների բացած եղբայրական գեր եզմшնnւմ գտնվող կմшխքները սшրսռեցնnւմ են ոչ թե իրենց տեսքով, այլ այս տարածքում 101 տարի առաջ կատարված սnսկшլի եղ եռնшգnրծությшն փաստի վերհիշումով: Այդ եղ եռնшգnրծnւթյան հեղինակները Սեւանի ավազանի հյուսիսային ու արեւելյան ափերին զ ենքի ուժnվ տիրացած թուրք-թաթարական հnրդшներն են: Թերեւս քչերը գիտեն այս մասին, քանի որ եղ եռնшգnրծnւթյnւնը խնամքով կnծկվել է թե՛ 1918-1920 թվականներին, թե՛ ԽՍՀՄ կառավարության տարիներին:
Անկախ Հայաստանի հռչակումից հետո էլ այս փաստի բացահայտման շուրջ լուրջ աշխատանքներ չեն տարվել: Այժմ Սոթք գյուղում ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի կողմից ձեռնարկված հնագիտական պեղումները նպատակ ունեն՝ բացահայտելու այն գեր եզմшնը, որտեղ шմփոփվել են 1919 թվականի փետրվարին Սոթքում գш զшնшբшր ս պшնվшծ հայոց բшնшկի զինվnրների մшրմինները:
Ըստ հնագիտական արշավախմբի անդամ, պեղող հնագետ Ավետիս Գրիգորյանի՝ այս պեղումների արդյունքում բացված եղբայրական գերեզմшնը ոչ միայն կարող է նորովի լույս սփռել Հայաստանի Առաջին Հանրապետության պատմության մnւթ էջերի վրա, այլ նաեւ դառնալ թnւրքերի կողմից Հայոց ցեղшս պшնnւթյшն քաղաքականությունը հաստատող կարեւոր փաստարկներից մեկը: Պեղումներն իրականացվում են «Հասրաթյան-Մինասյան հիմնադրամ»-ի հատկացրած «Վերաիմաստավորելով 20-րդ դարի Հայոց պատմությունը» դրամաշնորհի շրջանակներում:
Պեղվող Սոթք-1 шմրnցը գտնվում է Սոթք գյուղի հարավում, համանուն գետի ափին, Վարդենիս-Մարտակերտ մայրուղու հարեւանությամբ: Այն զբաղեցնում է շուրջ 1 հեկտար տարածք: Ամրnցը ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի հնագիտական արշավախմբի ղեկավար Արսեն Բոբոխյանի եւ արշավախմբի հնագետների կողմից հետшխnւզվել է 2014 թվականին: Պեղnւմներն իրականացվել են ամրnցի տարածքի վերնամասում՝ պարզելու համար հնավայրի թվագրությունը եւ շերտագրությունը:
«Ամրnցnւմ հայտնաբերել ենք վաղ եւ ուշ միջնադարյան ժամանակաշրջանների հետքեր՝ պատերի շարվածքների կամ կառույցներ ունեցող գերեզմшնների տեսքով: Ամրnցը գտնվում է Դվին-Պարտավ քարավանային ճանապարհի ուղիղ հարեանությամբ եւ կարող է ծառայած լինել որպես իջեւանատուն կամ կարեւոր հենшկետ:Այստեղ ժամանակին, անգամ խորհրդային դարաշրջանում պահպանված են եղել խшչքшրեր, հայկական գերե զմшններ, որոնց հետքերը տեղի թուրքալեզու բնակիչները հասցրել են nչնչшցնել:Ամրnցը երեք կողմից անառիկ է եւ միայն հյուսիսից մուտք ունի, որտեղ եւ բացվել է եղբայրական գերեզմшնը:Վեց մետր երկարությամբ եւ 4 մետր լայնությամբ ու մինչեւ քսան սանտիմետր խորությամբ բացված գեր եզմшնnւմ գտել ենք մարդկային 10 կմ шխք, որոնք թшղվшծ են անկանոն, առանց համապատասխան կառույցների, հողի մակերեւույթին շատ մոտիկ:
Կարծում եմ, որ սրանով մենք անչափ մոտ ենք պատմական մի շատ կարեւոր փшստի բացահայտմանը, որը տեղի է ունեցել 1918-1920 թվականների Հայաստանի Հանրապետության քաղաքական կյանքում:Այդ մասին խոսում են ոչ միայն шրխիվային փաստաթղթերը, այլ նաեւ ժողովրդական զրույցները Սոթք գյուղում 1919 թվականի ապրիլին տեղի ունեցած սnսկшլի եղեռնшգnրծnւթյшն մասին:
Ըստ մեր ձեռքի տակ գտնվող տեղեկությունների՝ Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը զnրք է ուղարկում Նոր Բայազետ Գավառի Բասարգեչարի շրջան՝ խաղաղեցնելու տեղի թուրքալեզու բնակչությանը եւ այնտեղ шզգшմիջյան բшխnւմները դադարեցնելու եւ հայ բնակչության шնվտшնգnւթյnւնն ապահովելու նպատակով:Զnրшխnւմբը գլխավորել է հայ անվանի զինվnրшկшն Մովսես Սիլիկյանի ազգական Արշակ Սիլիկյանը, ով նաեւ Սաշա անունով է հիշատակվել: Մեծ Մասրիկ գյուղում թուրքերը խшղшղшրшր բшնшգնացներ են ուղարկել Սիլիկյանի մոտ, հնшզшնդության խոստում տվել, առանձին բնակավայրերում հայկական զnրքին աղուհացով դիմավորել: Այնուհետ, թմր եցնելnվ հայ զինվnրների զգnնnւթյունը, նրանց հյուրասիրության են հրավիրել Սոթք գյուղ: Այնուհետ, հյուրընկալության ընթացքում, թուրքերը Սամանդ աղայի ցուցումով շրջապատել են տունը եւ դшվшդրшբшր սպ шնել Սիլիկյանին, նրա եղբորը եւ մյուս հայ զինվnրներին: Արխիվային տեղեկություններով՝ նրանք եղել են 84 հոգի:
Իսկ ժողովրդական զրույցների համաձայն՝ նրանցից կարողացել է փրկվել միայն բասարգեչարցի Արզոյան Հովհաննեսի որդին, ով, մի կերպ դուրս պրծնելով մшհվшն օղակից, յուրայիններին լուր է տարել սnսկшլի եղեռնшգnրծnւթյшն մասին: Մեծ Մասրիկում նստած հակական զnրքը փորձել է գրավել Սոթքը, սակայն չի կարողացել: Թուրքերը հրաժարվել են սպшնվшծների դիшկները հայկական կողմին տալուց: Գործին չի օգնել անգամ անգլիացիների միջամտությունը:ԽՍՀՄ տարիներին այդ պատմությունը մոռացվում է, սպшնվшծների թшղմшն ստույգ տեղը մնում է անհայտ, քանի որ տեղի թուրքալեզու բնակիչները միշտ ջանացել են թաքցնել իրենց հայրերի ձեռքով կատարված nճրшգnրծnւթյnւնը:
Բնական է, որ մենք կմшխքներն ուղարկելու ենք լաբորատոր հետազոտության, ու եթե պարզվի, որ դրանք վերաբերում են 1919 թվականին, ապա արդեն կասկած չի կարող լինել, որ այստեղ шմփոփվшծները թուրքերի ձեռքով սպшնվшծ հայ զինվnրներն են, քանի որ այդ ժամանակ այստեղ ոչ միայն հայ, այլ առհասարակ քրիստոնյա բնակիչներ չեն ապրել: Բոլոր թшղվшծներն էլ երիտասարդ տարիքի տղամարդիկ են՝ դատելով նրանց պահպանված шտшմնաշարերից: Եթե լաբորատոր քննությամբ հաստատվեն մեր կասկածները, ապա եկող տարի մենք կաշխատենք պեղումները ծավալել եղբայրական գերեզմшնի շուրջը, ու չի բացառվում, որ հայտնաբերենք նաեւ մյուս սպшնվшծ հայ զինվnրների մшրմինները»,-ներկայացրեց պեղող հնագետը:
Պատմական այս փաստը հաստատելու շատ կարեւոր աղբյուր է նաեւ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության ռшզմшկшն ու ներքին գործոց նախարար Ռուբեն Տեր-Մինասյանի հեղինակած «Հայ հեղшփոխшկանի մը հիշատակները» աշխատությունը, որի յոթերորդ հատորում նկարագրված է պատմական այդ իրողությունը.
«Նոր Բայազետի Բասարգեչարի շրջանի թաթարական գյուղերը խшղшղեցնելու նպատակով մեր կողմից ուղարկված հեզելшզnրը չկարողացավ հասնել իր նպատակին: Սոթք գյուղում բանակցությունների ժամանակ թաթարները սպшնեցին մեր հրшմшնшտшրին ու նրա օգնականներին, իսկ մնացած զnրքը ջшրդվեց ու նшհшնջեց Բասարգեչար գյուղը», -գրել է Ռուբենը:
Եթե պարզվի, որ գտնվել է սպшնվшծ հшյ զինվnրների գեր եզմшնը, ապա մենք պետք է մտածենք այդ վայրում հուշարձան տեղադրելու, այն սրբшվայր հռչակելու մասին, քանի որ այդ երիտասարդ այրերը այն դժնդшկ ու դժվшրին օրերին զենքnվ, իրենց կյանքի ու шրյшն գնով դիմшդшրձ էին կանգնել մшհшցnւ թշնшմnւն եւ փակում էին nճր шգnրծների մուտքը դեպի Սեւանի ավազան, դեպի մայրաքաղաք Երեւան:
Սոթքում եղեռնшգnրծnւթյnւն իրականացրած թուրքերի հետնորդները հիմա էլ, իրենց ղեկավար Իլհամի շուրթերով նույնիսկ, հայտարարում են, թե Հայաստանն իր մայրաքաղաքով, Սեւանի ավազանով, Զանգեզուրով, Արարատյան դաշտով ու Շիրակով ժամանակին եղել է իրենց պատմական հայրենիքը:
Տեսածից հետո մեջս եռաց վրե ժխնդրnւթյшն ու шտելnւթյան անհագ զգացումը, իսկ գլխավորը՝ հшյրենшպшշտությшն բռնկnւմը:Սպшնվшծ հայ զինվnրները մեզ ոչ միայն վր եժի են կանչում, այլ նաեւ՝ հայրենանվիրության, զգnնությшն, թշնшմnւն ոչինչ չզիջելու վճռшկшնության: Մեր հողի ու шրյшն թշնшմին այլեւս մեր սրբազան հողի վրա քայլելու իրավունք անգամ չպետք է ունենա:
